1. Cơ sở pháp lý
Thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật là hai chức năng đặc trưng của Viện kiểm sát. Theo đó, Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, góp phần bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Trên cơ sở quy định tại Điều 107 Hiến pháp năm 2013: “Viện kiểm sát nhân dấn thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp… Viện kiểm sát nhân dấn có nhiệm vụ bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhấn, góp phần bảo đảm pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất”, Điều 20 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã quy định cụ thể hơn trách nhiệm thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự.
2. Nội dung của nguyên tắc
Điều 20 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định trách nhiệm thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự với những nội dung sau:
Viện kiểm sát thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự, quyết định việc buộc tội, phát hiện vi phạm pháp luật nhằm bảo đảm mọi hành vi phạm tội, người phạm tội, pháp nhân phạm tội, vi phạm pháp luật đều phải được phát hiện và xử lý kịp thời, nghiêm minh, việc khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm và người phạm tội, pháp nhân phạm tội, không làm oan người vô tội.
Viện kiểm sát có trách nhiệm thực hành quyền công tố, quyết định truy tố người phạm tội ra trước Tòa án.
Quyền công tố là quyền của Viện kiểm sát truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Quyền công tố chỉ có trong lĩnh vực tố tụng hình sự mà không có trong các lĩnh vực khác. Viện kiểm sát thực hành quyền công tố trong tố tụng hình sự từ khi tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm… đến khi vụ án được giải quyết bằng một bản án hoặc quyết định đình chỉ tố tụng đã có hiệu lực pháp luật.
Để thực hành quyền công tố trong tố tụng hình sự, hay nói cách khác để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội đúng pháp luật, Nhà nước còn giao cho Viện kiểm sát các quyền năng tố tụng khác. Do vậy, thực hành quyền công tố là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng hình sự để thực hiện việc buộc tội của Nhà nước đối với người phạm tội, được thực hiện ngay từ khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự. Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố nhằm bảo đảm: Mọi hành vi phạm tội, người phạm tội phải được phát hiện, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử kịp thời, nghiêm minh, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội, không để lọt tội phạm và người phạm tội; không để người nào bị khởi tố, bị bắt, tạm giữ, tạm giam, bị hạn chế quyền con người, quyền công dân trái luật.
Viện kiểm sát có chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự. Khi thực hiện chức năng này, Viện kiểm sát có trách nhiệm phát hiện kịp thời vi phạm pháp luật của các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng…, áp dụng những biện pháp do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định để phát hiện, xử lý kịp thời, nghiêm minh vi phạm pháp luật của những cơ quan hoặc cá nhân này. Cũng như thực hành quyền công tố, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự là chức năng hiến định của Viện kiểm sát với nội dung trực tiếp giám sát mọi hoạt động tố tụng của cơ quan, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng… nhằm bảo đảm mọi hoạt động tố tụng được tiến hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân để kiểm sát tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp, được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình giải quyết vụ án hình sự; trong việc giải quyết vụ án hành chính, vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động; việc thi hành án, việc giải quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp; các hoạt động tư pháp khác theo quy định của pháp luật. Viện kiểm sát nhân dân kiểm sát hoạt động tư pháp nhằm bảo đảm: Việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố; việc giải quyết vụ án hình sự, vụ án hành chính, vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động; việc thi hành án; việc giải quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp; các hoạt động tư pháp khác được thực hiện đúng quy định của pháp luật; việc bắt, tạm giữ, tạm giam, thi hành án phạt tù, chế độ tạm giữ, tạm giam, quản lý và giáo dục người chấp hành án phạt tù theo đúng quy định của pháp luật; quyển con người và các quyền, lợi ích hợp pháp khác của người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, người chấp hành án phạt tù không bị luật hạn chế phải được tôn trọng và bảo vệ; bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật phải được thi hành nghiêm chỉnh; mọi vi phạm pháp luật trong hoạt động tư pháp phải được phát hiện, xử lý kịp thời, nghiêm minh.
Thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuần theo pháp luật là hai chức năng độc lập của Viện kiểm sát nhưng có mối liên quan chặt chẽ với nhau, trong đó mỗi hoạt động công tố đều là tiền đề cho hoạt động kiểm sát việc tuần theo pháp luật và ngược lại. Hai chức năng của Viện kiểm sát có mối quan hệ tác động lẫn nhau nhằm bảo đảm cho quá trình tố tụng được tiến hành một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ; bảo đảm cho việc giải quyết vụ án đúng người, đúng tội, đúng pháp luật.
