1. Giai đoạn điều tra vụ án hình sự là gì?
Điều tra trong tố tụng hình sự được tiếp cận nghiên cứu ở các phương diện khác nhau: điều tra là một giai đoạn của tố tụng hình sự Việt Nam; điều tra là một hệ thống các cơ quan nhà nước có thẩm quyền điều tra; điều tra là tổng hợp các biện pháp luật định do cơ quan có thẩm quyền thực hiện nhằm phát hiện và xử lý người phạm tội.
Tố tụng hình sự Việt Nam là tố tụng xét hỏi (thẩm vấn) đan xen các yếu tố tranh tụng, được phân chia thành các giai đoạn tố tụng hình sự. Giai đoạn của tố tụng hình sự là các bước tiến hành giải quyết một vụ án hình sự do các cơ quan khác nhau đảm nhiệm thực hiện các nhiệm vụ khác nhau nhằm bảo đảm mục đích chung của tố tụng hình sự là “phát hiện chính xác và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vỉ phạm tội, phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan người vồ tội; góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền cồng dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm” (Điều 2 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015). Như vậy, mỗi giai đoạn tố tụng hình sự được xác định bởi một thời hạn do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định, mỗi giai đoạn tố tụng hình sự giao cho một, một số cơ quan có thẩm quyền thực hiện, có nhiệm vụ riêng. Các giai đoạn này có liên hệ chặt chẽ với nhau, giai đoạn trước làm tiền đề cho giai đoạn sau, theo nguyên tắc phối hợp và chế ước giữa các cơ quan tiến hành tố tụng.
Điều tra là một giai đoạn của tố tụng hình sự có thời điểm bắt đầu và kết thúc. Quyết định khởi tố vụ án hình sự kết thúc giai đoạn khởi tố vụ án thì cũng là lúc bắt đầu giai đoạn điều tra. Như vậy, giai đoạn điều tra chỉ bắt đầu khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự còn các hoạt động điều tra có thể sớm hơn. Điều đó cho thấy, về nguyên tắc, các hoạt động điều tra chỉ được tiến hành sau khi có quyết định khởi tố vụ án (trừ một số hoạt động điều tra như khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, khám xét…). Giai đoạn điều tra kéo dài trong khoảng thời gian nhất định tùy theo tính chất của vụ án hình sự, do Bộ luật Tố tụng hình sự quy định và kết thúc trong các trường hợp: Cơ quan điều tra đình chỉ vụ án; Cơ quan điều tra kết luận điểu tra đề nghị truy tố.
Mỗi giai đoạn tố tụng hình sự đều được giao cho các cơ quan có thẩm quyền đảm nhiệm nhiệm vụ của giai đoạn ấy. Nếu giai đoạn khởi tố, các cơ quan có thẩm quyền khởi tố là rất rộng bởi nhiệm vụ của giai đoạn này là phát hiện dấu hiệu tội phạm thì ở giai đoạn điều tra, các cơ quan được phép thực hiện các hoạt động điều tra thu hẹp hơn bởi nhiệm vụ của giai đoạn điều tra khác với nhiệm vụ của giai đoạn khởi tố. Khởi tố vụ án đòi hỏi phải mang tính chất chuyên môn sâu hơn. Cụ thể, các cơ quan có thẩm quyền điều tra được chia thành hai nhóm: các Cơ quan điểu tra và các cơ quan được tiến hành một số hoạt động điều tra. Ở nhóm thứ nhất, các Cơ quan điều tra có thẩm quyền thực hiện tất cả các hoạt động điều tra nhằm thực hiện nhiệm vụ của giai đoạn điều tra bao gồm Cơ quan điều tra của Công an nhân dân, Cơ quan điều tra trong Quân đội nhân dân và Cơ quan điều tra của Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Nhóm thứ hai là các cơ quan không phải là Cơ quan điều tra nhưng được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra. Đặc điểm của các cơ quan này là thẩm quyền điều tra hẹp hơn so với Cơ quan điều tra. Về nguyên tắc, các cơ quan này chỉ được thực hiện các hoạt động điều tra ban đầu và đối với những tội phạm phát sinh trong lĩnh vực quản lý của họ. Sau khi thực hiện hoạt động điều tra ban đầu, các cơ quan này phải chuyển hồ sơ đến các Cơ quan điều tra để tiếp tục thực hiện nhiệm vụ của giai đoạn điều tra.
Như vậy, điều tra là một giai đoạn bắt buộc trong tố tụng hình sự Việt Nam, trong đó, các Cơ quan điều tra và các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thực hiện các hoạt động điều tra và các biện pháp khác theo quy định của pháp luật nhằm thu thập chứng cứ chứng minh tội phạm và người phạm tội; phát hiện nguyên nhân và điều kiện phạm tội cũng như áp dụng các biện pháp cần thiết nhằm bảo đảm việc thi hành bản án, quyết định của Tòa án làm cơ sở cho các giai đoạn tố tụng hình sự tiếp theo.
2. Nhiệm vụ của giai đoạn điều tra vụ án hình sự
Nhiệm vụ của giai đoạn điều tra là những công việc mà Cơ quan điều tra, cơ quan có thẩm quyền tiến hành một số hoạt động điểu tra phải giải quyết nhằm xác định tội phạm và người phạm tội tạo điều kiện cần thiết cho giai đoạn truy tố của Viện kiểm sát và xét xử của Tòa án.
Giai đoạn điều tra có các nhiệm vụ cụ thể sau đây:
Thứ nhất, giai đoạn điều tra có nhiệm vụ xác định cụ thể có hành vi phạm tội xảy ra hay không, hành vi có cấu thành tội phạm gì theo quy định của Bộ luật Hình sự; người thực hiện hành vi phạm tội là ai? Để thực hiện nhiệm vụ này, cơ quan có thẩm quyền điều tra phải tiến hành áp dụng các biện pháp điều tra theo luật định để thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ chứng minh các vấn đề trên. Khi có đủ chứng cứ để xác định có hành vi phạm tội xảy ra và xác định người phạm tội, Cơ quan điều tra căn cứ vào quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự xác định tính chất, mức độ của hành vi phạm tội; thiệt hại xảy ra; nhân thân người phạm tội… trên cơ sở đó ra kết luận điều tra và đề nghị truy tố. Nếu không có đủ chứng cứ xác định các vấn đề trên thì cơ quan có thẩm quyền điều tra phải đình chỉ vụ án.
Thứ hai, giai đoạn điều tra có nhiệm vụ phát hiện nguyên nhân, điều kiện phạm tội, áp dụng các điều kiện cần thiết nhằm phòng ngừa tội phạm. Đây là nhiệm vụ quan trọng của giai đoạn điều tra bên cạnh nhiệm vụ phát hiện và xử lý tội phạm, người phạm tội. Cơ quan có thẩm quyền điều tra thực nhiệm vụ này bằng việc chỉ ra các sơ hở, thiếu sót, bất cập trong chính sách pháp luật, trong quản lý của cơ quan, tổ chức và yêu cầu khắc phục nhằm ngăn ngừa tội phạm. Bên cạnh đó, trong quá trình điều tra, cơ quan có thẩm quyền điều tra còn phát hiện các thiếu sót về quản lý trật tự xã hội, sơ hở, mất cảnh giác của người bị hại để cảnh báo toàn xã hội trong việc phòng ngừa tội phạm.
Thứ ba, cơ quan có thẩm quyền điều tra có nhiệm vụ áp dụng các biện pháp cần thiết nhằm bảo đảm cho việc thi hành bản án của Tòa án. Nhiệm vụ của Tòa án là khẳng định bị cáo có phạm tội hay không, nếu có thì phạm tội gì, áp dụng trách nhiệm hình sự đối với bị cáo và giải quyết các vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Nhiệm vụ này của Tòa án có thực hiện được hay không phụ thuộc vào kết quả của quá trình điều tra trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Trong giai đoạn này, Cơ quan điều tra áp dụng các biện pháp luật định như kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản, định giá tài sản, xác định thiệt hai… nhằm bảo đảm cho quá trình thi hành quyết định, bản án của Tòa án, thi hành án sau này. Do đó, bảo đảm cho việc thi hành bản án của Tòa án cũng là nhiệm vụ quan trọng của giai đoạn điều tra. Có như vậy, việc giải quyết vụ án mới triệt để, toàn diện, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
