1. Giữ người trong trường hợp khẩn cấp là gì?
Giữ người trong trường hợp khẩn cấp là biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự, do cơ quan, người có thẩm quyền điều tra, người chỉ huy tàu bay, tàu biển khi tàu bay, tàu biển đã rời khỏi sân bay, bến cảng quyết định áp dụng, khi có căn cứ theo quy định của pháp luật.
Nhằm khắc phục những bất cập trong quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 về bắt người trường hợp khẩn cấp và để phù hợp với quy định tại khoản 2 Điều 20 Hiến pháp năm 2013, theo đó: Không ai bị bắt nếu không có quyết định của Tòa án, quyết định hoặc phê chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân, trừ trường hợp phạm tội quả tang, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã sửa đổi biện pháp “Bắt người trong trường hợp khẩn cấp” trong quy định của Bộ luật Tố tụng năm 2003 thành “Giữ người trong trường hợp khẩn cấp”.
2. Căn cứ giữ người trong trường hợp khẩn cấp
Các căn cứ giữ người trong trường hợp khẩn cấp được quy định tại Điều 110 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Theo đó, khi xác định được một trong những trường hợp khẩn cấp sau đây thì được giữ người:
Trường hợp thứ nhất: Có đủ căn cứ để xác định người đó đang chuẩn bị thực hiện tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.
Theo quy định này thì muốn giữ người trong trường hợp khẩn cấp, cơ quan có thẩm quyền phải có được đầy đủ các căn cứ để xác định người đó có hành vi đang chuẩn bị thực hiện tội phạm rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng được quy định tại Điều 14 Bộ luật Hình sự năm 2015.
Như vậy, có thể thấy, đây là trường hợp cơ quan có thẩm quyền đã có quá trình theo dõi hoặc kiểm tra, xác minh các nguồn tin biết người đó (một người hoặc nhiều người) đang bí mật tìm kiếm, sửa soạn công cụ, phương tiện hoặc tạo ra những điều kiện cẩn thiết khác để thực hiện tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng nên cần phải giữ ngay người đó nhằm không cho họ thực hiện tội phạm.
Việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp này cần phải bảo đảm đủ hai điều kiện sau:
+ Có căn cứ khẳng định một người (hoặc nhiều người) đang chuẩn bị thực hiện tội phạm. Những căn cứ này có thể do cơ quan có thẩm quyền trực tiếp xác định qua việc theo dõi đối tượng hoặc qua việc kiểm tra, xác minh các nguồn tin do quần chúng cung cấp đã khẳng định người đó (hoặc những người đó) đang tìm kiếm công cụ, phương tiện hoặc tạo ra những điều kiện cần thiết khác để thực hiện tội phạm như bàn mưu, tính kế, lập kế hoạch, lôi kéo,… người khác cùng thực hiện tội phạm. Những hành vi nói trên mặc dù chưa trực tiếp xâm hại đến lợi ích của Nhà nước và công dân nhưng đã đặt các lợi ích ấy vào tình trạng bị đe dọa, cần thiết phải được bảo vệ kịp thời.
+ Tội phạm đang được chuẩn bị thực hiện là tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. . .. .
Chuẩn bị thực hiện tội phạm còn một khoảng cách nhất định với việc thực hiện tội phạm nên không phải mọi hành vi chuẩn bị thực hiện tội phạm đều cẩn truy cứu trách nhiệm hình sự. Điều 14 Bộ luật Hình sự quy định: chỉ người nào chuẩn bị thực hiện các tội phạm quy định tại khoản 2 Điều này mới phải chịu trách nhiệm hình sự. Do vậy, muốn giữ khẩn cấp người đang chuẩn bị thực hiện tội phạm thì phải xác định tội phạm họ đang chuẩn bị thực hiện là tội phạm được quy định tại khoản 2 Điều 14 Bộ luật Hình sự. Thông thường, đây là loại tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng (các tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra nguy hại rất lớn hoặc đặc biệt lớn cho xã hội).
Trường hợp thứ hai: Khi người cùng thực hiện tội phạm hoặc bị hại hoặc người có mặt tại nơi xảy ra tội phạm chính mắt nhìn thấy và xác nhận đúng là người đã thực hiện tội phạm mà xét thấy cần ngăn chặn ngay việc người đó trốn.
Đây là trường hợp tội phạm đã xảy ra nhưng người thực hiện tội phạm không bị bắt giữ ngay khi thực hiện tội phạm. Sau một thời gian, người cùng thực hiện tội phạm, bị hại hoặc người có mặt tại nơi xảy ra tội phạm chính mắt trông thấy và xác nhận đúng là người đã thực hiện tội phạm, nếu cơ quan có thẩm quyền xét thấy cần ngăn chặn ngay việc người đó trốn thì ra lệnh giữ khẩn cấp.
Trong trường hợp này tính chất của tội phạm mà người phạm tội đã thực hiện không đóng vai trò quyết định trong việc xác định lý do giữ khẩn cấp. Lý do phải giữ đối với người đó chính là việc có đủ cơ sở để khẳng định người đó đã thực hiện tội phạm và nếu không giữ ngay họ sẽ trốn.
Việc giữ người trong trường hợp này cần phải bảo đảm hai điều kiện sau:
+ Phải có người có mặt tại nơi xảy ra tội phạm chính mắt trông thấy và trực tiếp xác nhận đúng là người đã thực hiện tội phạm.
Người có mặt tại nơi xảy ra tội phạm có thể là người cùng thực hiện tội phạm hoặc bị hại hay người khác đã chính mắt trông thấy người phạm tội, hành vi phạm tội được thực hiện và trực tiếp xác nhận với cơ quan có thẩm quyền đúng là người đã thực hiện tội phạm. Việc xác nhận phải mang tính chất khẳng định, chứ không thể “hình như” hoặc “nhìn giống như” người đã thực hiện tội phạm. Nếu việc xác nhận không phải do người trực tiếp chứng kiến sự việc phạm tội thì không coi là điều kiện để giữ người khẩn cấp, bởi lẽ nếu giữ người trong trường hợp đó dễ dẫn đến việc giữ nhầm người không thực hiện tội phạm.
+ Xét thấy cần ngăn chặn ngay việc người đó trốn.
Những căn cứ cho rằng người phạm tội bỏ trốn thường là: Đang có hành động bỏ trốn, đang chuẩn bị trốn; không có nơi cư trú rõ ràng; có nơi cư trú nhưng ở quá xa; là đối tượng lưu manh, côn đồ, hung hãn; chưa xác định được nhân thân của người đó (căn cước, lý lịch không rõ ràng).
Trường hợp thứ ba: Khi thấy có dấu vết của tội phạm ở người hoặc tại chỗ ở, nơi làm việc hoặc trên phương tiện của người bị nghi thực hiện tội phạm và xét thấy cần ngăn chặn ngay việc người đó trốn hoặc tiêu hủy chứng cứ.
Đây là trường hợp cơ quan có thẩm quyền chưa có đủ tài liệu, chứng cứ để xác định người đó thực hiện tội phạm nhưng qua việc phát hiện thấy có dấu vết của tội phạm ở người hoặc tại chỗ ở, nơi làm việc hoặc phương tiện của người bị nghi thực hiện tội phạm và xét thấy cần ngăn chặn việc người này trốn hoặc tiêu hủy chứng cứ thì được giữ khẩn cấp.
Việc giữ người trong trường hợp này cần bảo đảm hai điều kiện sau:
+ Khi thấy dấu vết của tội phạm ở người hoặc tại chỗ ở, nơi làm việc hoặc phương tiện của người bị nghi thực hiện tội phạm.
Qua những hoạt động như khám chô ở, nơi làm việc, phương tiện hoặc khám người, xem xét dấu vết trên thân thể, kiểm tra, kiểm soát hành chính… cơ quan có thẩm quyền tìm thấy dấu vết của tội phạm ở người hoặc tại chỗ ở, nơi làm việc, phương tiện của người bị nghi thực hiện tội phạm. Những dấu vết của tội phạm được tìm thấy có thể là những vật chứng như công cụ phương tiện phạm tội, đối tượng của tội phạm… cũng như dấu vết của tội phạm trên thân thể của người bị nghi thực hiện tội phạm. Việc tìm thấy dấu vết của một tội phạm chỉ được coi là một điều kiện để giữ khẩn cấp.
+ Cần ngăn chặn người bị nghi thực hiện tội phạm trốn hoặc tiêu hủy chứng cứ.
Khi có căn cứ cho rằng người bị nghi thực hiện tội phạm trốn hoặc tiêu hủy chứng cứ thì người có thẩm quyền ra lệnh giữ khẩn cấp. Những căn cứ cho rằng người bị nghi thực hiện tội phạm trốn cũng tương tự như căn cứ cho rằng người phạm tội trong trường hợp khẩn cấp thứ hai bỏ trốn. Tuy nhiên, nếu không có căn cứ xác định người bị nghi thực hiện tội phạm trốn nhưng lại có căn cứ cho rằng người đó đang tiêu hủy chứng cứ như đang xóa dấu vết tội phạm, đang cất giấu công cụ, phương tiện phạm tội, đang tẩu tán tài sản vừa lấy được hoặc đang có hành vi làm giả chứng cứ, làm sai lệch các tài liệu có liên quan đến hành vi phạm tội nhằm gây khó khăn cho việc điều tra xác định tội phạm thì những hành vi đó được coi là điều kiện để giữ khẩn cấp.
3. Thẩm quyền ra lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp
Thẩm quyền ra lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp được quy định tại khoản 2 Điều 110 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Theo đó, những người sau đây có quyền ra lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp:
+ Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra các cấp;
+ Thủ trưởng đơn vị độc lập cấp trung đoàn và tương đương, đồn trưởng đồn biên phòng, chỉ huy trưởng biên phòng cửa khẩu cảng, chỉ huy trưởng bộ đội biên phòng tỉnh, thành phố trực truộc trung ương, cục trưởng cục trinh sát biên phòng Bộ đội biên phòng, cục trưởng cục phòng, chống ma túy và tội phạm Bộ đội biên phòng, đoàn trưởng đoàn đặc nhiệm phòng, chống ma túy và tội phạm Bộ đội biên phòng; Tư lệnh vùng lực lượng Cảnh sát biển, cục trưởng cục nghiệp vụ và pháp luật lực lượng Cảnh sát biển, đoàn trưởng đoàn đặc nhiệm phòng, chống tội phạm ma túy lực lượng Cảnh sát biển; chi cục trưởng chi cục kiểm ngư vùng;
+ Người chỉ huy tàu bay, tàu biển khi tàu bay, tàu biển đã rời khỏi sân bay, bến cảng.
4. Thủ tục giữ người trong trường hợp khẩn cấp
Lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp phải ghi rõ họ tên, địa chỉ của người bị giữ, lý do, căn cứ giữ người quy định tại khoản 1 Điều 110 và số, ngày tháng, năm, địa điểm ban hành lệnh; căn cứ, nội dung của lệnh; họ tên, chức vụ, chữ ký của người ra lệnh và đóng dấu. Việc thi hành lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp phải theo đúng quy định tại khoản 2 Điều 113 của Bộ luật Tố tụng hình sự.
Đối với người bị giữ khẩn cấp theo lệnh của Cơ quan điều tra và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điểu tra thì, trong thời hạn 12 giờ kể từ khi giữ người trong trường hợp khẩn cấp, các cơ quan này phải lấy ngay lời khai của người bị giữ và những người có thẩm quyền phải ra lệnh bắt người bị giữ hoặc trả tự do cho người bị giữ. Như vậy, theo quy định này, thời hạn giữ người trong trường hợp khẩn cấp là không quá 12 giờ kể từ khi giữ người.
Đối với người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp theo lệnh của người chỉ huy tàu bay, tàu biển khi tàu bay, tàu biển đã rời khỏi sân bay, bến cảng thì, sau khi giữ người trong trường hợp khẩn cấp, những người đã ra lệnh phải giải ngay người bị giữ kèm theo tài liệu liên quan đến việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp đến Cơ quan điều tra nơi có sân bay hoặc bến cảng đầu tiên tàu bay, tàu biển trở về ở trong nước. Biện pháp giữ người trong trường hợp khẩn cấp kết thúc khi Cơ quan điều tra nhận người bị bắt.
