1. Khái niệm thị trường chứng khoán là gì?
Theo cách hiểu truyền thống, thị trường chứng khoán là nơi diễn ra việc phát hành và mua bán lại các chứng khoán đã phát hành.
Giống như bất kỳ loại thị trường nào khác, thị trường chứng khoán cũng được cấu thành bởi đây đủ các yếu tố như chủ thể tham gia giao dịch trên thị trường; đối tượng hàng hóa giao dịch của thị trường; các loại giao dịch diễn ra trên thị trường; các cơ quan quản lý và giám sát thị trường; các nguyên tắc vận hành của thị trường và sự tác động của các quy luật thị trường.
Trên thị trường chứng khoán, các nguồn vốn dài hạn được lưu thông giữa các chủ thể thông qua hai giai đoạn, ở hai bộ phận khác nhau của thị trường chứng khoán:
Trong giai đoạn thứ nhất, các nhà đầu tư chuyển giao quyền sở hữu vốn của họ cho một tổ chức phát hành chứng khoán, theo cơ chế góp vốn hoặc cơ chế cho vay để được nhận quyền sở hữu các giấy tờ có giá do tổ chức phát hành chuyển giao – gọi là chứng khoán (ví dụ cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ đầu tư). Hoạt động này diễn ra trên thị trường chứng khoán sơ cấp, hay còn gọi là thị trường cấp một hoặc thị trường phát hành.
Về bản chất, các giao dịch diễn ra trên thị trường phát hành không phải là giao dịch mua bán chứng khoán, mà chỉ là giao dịch góp vốn (đối với trường hợp phát hành cổ phiếu và chứng chỉ quỹ đầu tư) hoặc giao dịch cho vay (đối với trường hợp phát hành trái phiếu công ty và trái phiếu nhà nước).
Trong giai đoạn thứ hai, các nhà đầu tư (người sở hữu chứng khoán) chuyển giao quyền sở hữu chứng khoán cho nhà đầu tư khác theo hình thức mua bán, cho tăng thông qua công cụ pháp lý là hợp đồng mua bán chứng khoán hoặc hợp đồng tặng cho chứng khoán. Việc tặng cho chứng khoán được tiến hành theo nguyên tắc của giao dịch tặng cho trong pháp luật dân sự. Còn việc mua bán chứng khoán giữa các nhà đầu tư thì về nguyên tắc, giao dịch này phải được tiến hành thông qua tổ chức trung gian trên thị trường chứng khoán. Hoạt động mua bán lại các chứng khoán đã phát hành diễn ra trên thị trường thứ cấp, hay còn gọi là thị trường cấp hai hoặc thị trường giao dịch chứng khoán.
2. Đặc điểm của thị trường chứng khoán
Đặc điểm của thị trường chứng khoán là những dấu hiệu phản ánh bản chất của thị trường chứng khoán, đồng thời cũng là những tiêu chí để phân biệt thị trường chứng khoán với các loại thị trường khác trong một nền kinh tế.
Với ý nghĩa là một loại thị trường đặc thù trong hệ thống các thị trường của nền kinh tế mở, thị trường chứng khoán có những đặc điểm cơ bản sau đây:
Thứ nhất, thị trường chứng khoán có đối tượng giao dịch là các loại chứng khoán và dịch vụ về chứng khoán. Các chứng khoán được lưu thông trên thị trường chứng khoán là những hàng hóa đặc biệt, phản ánh sự luân chuyển các nguồn vốn đầu tư dài hạn trong nền kinh tế một cách trực tiếp, từ các tổ chức cá nhân có nguồn vốn nhàn rỗi đến tay những tổ chức cần vốn như các công ty hay Chính phủ và chính quyền địa phương. Các dịch vụ về chứng khoán được hiểu là những công việc mà một tổ chức kinh doanh chứng khoán thực hiện theo yêu cầu của khách hàng để hưởng tiền công dịch vụ. Các dịch vụ này phản ánh những nhu cầu cần được hỗ trợ từ phía các tổ chức trung gian hay các nhà quản lý, giám sát thị trường đối với các nhà đầu tư và tổ chức phát hành chứng khoán.
Thứ hai, thị trường chứng khoán có tính rủi ro cao và có ảnh hưởng mang tính dây chuyền. Tính rủi ro cao của thị trường này thể hiện ở chỗ, hầu hết các chủ thể tham gia vào các giao dịch của thị trường, đặc biệt là các nhà đầu tư, luôn phải gánh chịu sự tác động rất lớn của các yếu tố rủi ro tiềm ẩn như nguy cơ phá sản của tổ chức phát hành, tình hình lạm phát tiền tệ trong nền kinh tế, sự giảm giá chứng khoán hay tình trạng thông tin thị trường không minh bạch… Thực tế cho thấy, các yếu tố này đều ít nhiều tác động đến quyền lợi của giới đầu tư chứng khoán cũng như của các tổ chức phát hành hay các tổ chức trung gian trên thị trường chứng khoán.
Thứ ba, thị trường chứng khoán có tính nhạy cảm cao trước các biến động về kinh tế, chính trị, xã hội, quân sự và an ninh trong nước cũng như trong khu vực và trên toàn thế giới.
Thứ tư, thị trường chứng khoán vận hành theo một số nguyên tắc đặc thù như nguyên tắc công khai, nguyên tắc giao dịch qua trung gian, nguyên tắc bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư.
3. Phân loại thị trường chứng khoán
Trong thực tiễn, thị trường chứng khoán luôn tồn tại và hoạt động dưới nhiều hình thức và cấp độ khác nhau. Điều đó cho thấy việc phân loại thị trường chứng khoán để từ đó đưa ra các giải pháp tổ chức, quản lý, điều hành thị trường là cần thiết, có nghĩa cả về lý luận và thực tiễn.
Về lý thuyết, có thể phân loại thị trường chứng khoán theo các tiêu chí chủ yếu sau:
3.1. Dựa vào bản chất của các giao dịch diễn ra trên thị trường chứng khoán
Nếu dựa vào bản chất của các giao dịch diễn ra trên thị trường, có thể phân chia thị trường chứng khoán thành hai loại, gồm thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp.
Thị trường sơ cấp (còn gọi là thị trường phát hành chứng khoán) là nơi diễn ra các giao dịch phát hành chứng khoán. Thị trường này có sự tham gia trực tiếp của các tổ chức phát hành với các nhà đầu tư, thông qua tổ chức trung gian là tổ chức bảo lãnh phát hành chứng khoán, nhằm mục đích tạo ra “hàng hóa” cho thị trường chứng khoán.
Thị trường thứ cấp (còn gọi là thị trường giao dịch chứng khoán), là nơi diễn ra các giao dịch mua, bán các chứng khoán đã phát hành. Thị trường này có sự tham gia của các chủ thể gồm các nhà đầu tư (đóng vai trò là bên mua và bên bán) và các tổ chức trung gian (đóng vai trò là bên môi giới chứng khoán). Các hoạt động của thị trường thứ cấp hướng tới mục tiêu luân chuyển chứng khoán giữa các nhà đầu tư nhằm thay đổi cơ cấu cổ đông hoặc thay đổi cơ cấu chủ nợ của tổ chức phát hành, chứ không có tác dụng trực tiếp trong việc tăng vốn cho tổ chức phát hành chứng khoán.
3.2. Dựa vào cách thức tổ chức và hoạt động của thị trường chứng khoán
Nếu dựa vào cách thức tổ chức và hoạt động của thị trường chứng khoán, có thể phân chia thị trường chứng khoán thành hai loại, gồm thị trường chứng khoán tập trung và thị trường chứng khoán phi tập trung (OTC).
Thị trường chứng khoán tập trung là loại thị trường diễn ra các giao dịch mua bán chứng khoán đủ tiêu chuẩn niêm yết, theo phương thức giao dịch tại sàn, thông qua nhà môi giới chứng khoán là thành viên giao dịch của thị trường. Sàn giao dịch chứng khoán được hiểu bao gồm sở giao dịch chứng khoán và trung tâm giao dịch chứng khoán. Hai loại sàn giao dịch này tuy đều có đối tượng giao dịch là các chứng khoán đủ tiêu chuẩn niêm yết nhưng thực chất thì chất lượng chứng khoán được niêm yết tại mỗi loại sàn giao dịch này là rất khác nhau và phương thức giao dịch cũng khác nhau.
Thị trường chứng khoán phi tập trung (Over The Counter – OTC) là loại thị trường diễn ra các giao dịch chứng khoán không đủ tiêu chuẩn niêm yết, theo phương thức mua bán trực tiếp giữa các nhà đầu tư và hầu như không bắt buộc phải giao dịch thông qua các nhà môi giới, dù trên thực tế vẫn có sự tham gia hoạt động của các công ty chứng khoán – với tư cách là nhà tạo lập thị trường. Thị trường chứng khoán phi tập trung tuy cũng có sự quản lý, kiểm soát của Nhà nước nhưng cách thức và biện pháp kiểm soát có nhiều điểm khác biệt so với thị trường chứng khoán tập trung.
