Nguyên nhân tâm lý xã hội của hành vi phạm tội là tập hợp các đặc điểm tâm lý tiêu cực, hình thành và phát triển do hậu quả của những điều kiện xã hội không thuận lợi trong quá trình xã hội hoá cá nhân. Các đặc điểm tâm lý tiêu cực này trong sự tác động qua lại với những điều kiện, hoàn cảnh cụ thể là nguyên nhân đưa con người đến chỗ phạm tội.
Qua định nghĩa trên, có thể thấy, nguyên nhân tâm lý xã hội của hành vi phạm tội bao gồm 2 nhóm:
1. Những đặc điểm tâm lý tiêu cực hình thành ở cá nhân do những điều kiện xã hội không thuận lợi
Về mặt hình thức, mỗi con người ngay sau khi sinh ra là một thành viên của xã hội. Tuy nhiên, con người đó chưa có tri thức, kinh nghiệm, chưa lĩnh hội được ngôn ngữ và các chuẩn mực xã hội, chưa có những kỹ năng, kỹ xảo cần thiết. Trong quá trình sống và hoạt động, nhờ tiếp xúc với thế giới xung quanh, nhờ được nuôi nấng và dạy dỗ, cá nhân dần có được những tri thức đầu tiên là về các sự vật, hiện tượng của thế giới xung quanh và sau đó là về chính bản thân mình. Cùng với thời gian, họ biết phân biệt cái tốt và cái xấu cái thiện và cái ác, cái đúng và cái sai…
Hệ thống thái độ của họ đối với thế giới xung quanh và đối với bản thân cũng được hình thành và bộc lộ: họ biết yêu thương và căm thù, biết trân trọng và khinh bỉ… Cùng với việc nắm bắt được những kỹ năng, kỹ xảo cần thiết, họ đi đến những hành động cụ thể’ với thế giới xung quan nhằm biến đổi nó theo ý muốn của mình. Như vậy cá nhân trớ thành một chủ thể tích cực, một thành viên thực thụ của xã hội có đủ khả năng và điều kiện để tham gia giải quyết các vấn đề của nó. Đó chính là quá trình xã hội hoá con người.
Xã hội hoá con người là quá trình thường xuyên, liên tục và kéo dài trong suốt cả đời người. Nó được biểu hiện trên năm mặt cơ bản của đời sống và hoạt động của con người, đó là: thực hiện vai trò xã hội, tiếp thu kinh nghiệm xã hội, giao tiếp, kiểm ưa xã hội và thích nghi xã hội.
Trong trường hợp quá trình xã hội hoá thành công, sản phẩm của nó là những con người có ưi thức, có văn hoá, gắn bó với cộng đồng, biết tôn trọng các chuẩn mực và kỷ cương xã hội, tích cực hoạt động vì sự tiến bộ xã hội, góp phần làm cho xã hội ổn định và phát triển. Song, do nhiều nguyên nhân khác nhau, ở nơi này hay nơi khác, vào thời điểm này hay thời điểm khác vẫn tồn tại những điều kiện xã hội không thuận lợi, ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình hình thành và phát triển tâm lý, nhân cách, làm xuất hiện ở con người những lệch lạc, những thói quen không đáp ứng được yêu cầu và đòi hỏi của xã hội. Chúng chính là nguyên nhân bên trong của hành vi phạm tội.
2. Điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của tội phạm
Những lệch lạc trong lâm lý nhân cách sẽ không dẫn tới hành vi phạm tội của cá nhân, nếu không có sự thúc đẩy, tác động của những điều kiện, hoàn cảnh sống. Một người có lối sống sa hoa, lười lao động sẽ không thực hiện hành vi trộm cắp, nếu anh ta luôn luôn được thỏa mãn, no đủ nhu cầu vật chất (nhu cầu về tiền). Chỉ khi nhu cầu về tiền không được đáp ứng, nó sẽ trở thành động lực thúc đẩy anh ta phải hành động. Động lực này kết hợp với những lệch lạc sẵn có ở cá nhân, sẽ làm cho cá nhân lựa chọn phương thức hành động trái với chuẩn mực đạo đức và pháp luật để thoả mãn nhu cầu: đó là thực hiện hành vi vi phạm pháp luật nói chung hành vi phạm tội nói riêng.
Có thể biểu diễn nguyên nhân của hành vi phạm tội bằng sơ đồ sau:
