Quá trình bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của các đương sự bao gồm nhiều giai đoạn khác nhau. Việc giải quyết vụ việc dân sự tại toà án tuy rất quan trọng nhưng thực ra mới chỉ là giai đoạn đầu của quá trình bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của đương sự. Trong giai đoạn này, toà án mới chỉ làm rõ các tình tiết của vụ việc dân sự và áp dụng các quy phạm pháp luật quyết định quyền và nghĩa vụ của các đương sự. Quyền và nghĩa vụ của các đương sự trong vụ việc dân sự đã được tòa án, trọng tài, hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh quyết định muốn trở thành hiện thực thì phải thông qua việc thi hành án. Trong đó, người có quyền thi hành án yêu cầu người có nghĩa vụ thi hành án phải thực hiện nghĩa vụ thi hành án của họ đối với mình và người có nghĩa vụ thi hành án phải thực hiện nghĩa vụ của mình vì lợi ích của người có quyền thi hành án. Do vậy, theo nghĩa chung thì thi hành án dân sự là thực hiện bản án, quyết định dân sự của tòa án, trọng tài, hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh.
Thi hành án dân sự xuất phát và gắn liền với hoạt động xét xử của tòa án, trọng tài, hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh. Tuy vậy, theo nghĩa một thuật ngữ pháp lí thì còn có các ý kiến khác nhau về thi hành án dân sự. Ý kiến thứ nhất cho rằng thi hành án dân sự là một dạng của hoạt động hành chính, bởi thi hành án dân sự là hoạt động mang tính điều hành và chấp hành mà điều hành và chấp hành là đặc trưng của hoạt động hành chính. Mặt khác, thi hành án dân sự ở nước ta lại không do tòa án – cơ quan tư pháp tổ chức. Ý kiến thứ hai cho rằng thi hành án dân sự là một dạng của hoạt động hành chính-tư pháp và thi hành án dân sự là hoạt động mang tính điều hành và chấp hành quyết định của toà án – cơ quan tư pháp, trọng tài, hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh. Hơn nữa, trong quá trình thi hành án dân sự còn phải tiến hành các hoạt động mang tính hành chính như chứng thực bản sao giấy tờ, việc uỷ quyền thi hành án dân sự, trước bạ chuyển quyền sở hữu nhà cho người được thi hành án v.v.. Ý kiến thứ ba lại cho rằng thi hành án dân sự là một dạng của hoạt động tư pháp và thi hành án dân sự gắn liền với hoạt động xét xử, mang tính tài sản, độc lập và do cơ quan tư pháp có thẩm quyền tổ chức thực hiện. Qua nghiên cứu, chúng tôi thấy ý kiến này là có cơ sở khoa học hơn cả.
Thi hành án dân sự gắn liền với hoạt động xét xử, giải quyết tranh chấp vì xét xử, giải quyết tranh chấp và thi hành án dân sự là hai mặt của quá trình bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Xét xử, giải quyết tranh chấp là tiền đề của thi hành án dân sự, không có xét xử thì không có thi hành án dân sự. Ngược lại, thi hành án dân sự tiếp nối với xét xử làm cho bản án, quyết định có hiệu lực trên thực tế nên có tác dụng củng cố kết quả xét xử.
Thi hành án dân sự mang tính tài sản – đặc trưng của quan hệ dân sự. Trên thực tế, phần lớn các bản án, quyết định dân sự được đưa ra thi hành đều quyết định các vấn đề về tài sản như chia thừa kế, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng v.v.. Thông qua thi hành án dân sự, người phải thi hành án phải thực hiện các nghĩa vụ về tài sản của họ và người được thi hành án dân sự sẽ nhận được các quyền, lợi ích về tài sản.
Thi hành án dân sự mang tính độc lập – đặc trưng của hoạt động tư pháp. Thi hành án là quá trình diễn ra phức tạp, trong đó cơ quan thi hành án dân sự thường phải chịu áp lực, tác động từ nhiều phía. Để bảo đảm hiệu quả của thi hành án dân sự thì cơ quan thi hành án dân sự và chấp hành viên phải được độc lập và không cá nhân, cơ quan, tổ chức nào được can thiệp trái pháp luật vào quá trình thi hành án dân sự. Vì vậy, khác với các văn bản quy phạm pháp luật quy định về thi hành án dân sự được ban hành trước, Pháp lệnh thi hành án dân sự (PLTHADS) năm 2004 và Luật thi hành án dân sự (LTHADS) đã quy định cơ quan thi hành án dân sự tách khỏi các cơ quan tư pháp địa phương, không phụ thuộc về tổ chức và quản lý của các cơ quan này.
Thi hành án dân sự do cơ quan thi hành án dân sự – cơ quan tư pháp tổ chức thực hiện. Việc thực hiện quyền tư pháp của Nhà nước do nhiều cơ quan tư pháp thực hiện và tòa án chỉ là một trong các cơ quan đó. Cơ quan thi hành án dân sự có chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn thực hiện quyền tư pháp của Nhà nước cho nên cơ quan thi hành án dân sự là một trong các cơ quan tư pháp. Để xã hội hoá thi hành án, các văn phòng thừa phát lại cũng được tổ chức thi hành án đối với một số bản án, quyết định có hiệu lực thi hành. Tuy vậy, việc tổ chức thi hành án dân sự của văn phòng thừa phát lại trong một số trường hợp vẫn chịu sự kiểm soát của cơ quan thi hành án dân sự như trường hợp cưỡng chế thi hành án dân sự.
– Ngoài ra, để thực hiện các bản án, quyết định được đưa ra thi hành thì trong quá trình thi hành án dân sự đôi khi các chủ thể tham gia thi hành án còn phải tiến hành các hoạt động như yêu cầu cơ quan có thẩm quyền chứng thực bản sao giấy tờ, việc uỷ quyền thi hành án, trước bạ chuyển quyền sở hữu nhà cho người được thi hành án vv.. Tuy vậy, những hoạt động này không phải là hoạt động cơ bản, chỉ mang tính bổ trợ cho việc thi hành bản án, quyết định dân sự.
Thi hành án dân sự là nhằm mục đích đưa bản án, quyết định dân sự ra thực hiện trên thực tế. Do vậy, đối tượng thi hành án dân sự trước hết phải là các bản án, quyết định giải quyết các vụ việc dân sự, sau đó là các quyết định về tài sản trong các bản án hình sự, hành chính của tòa án. Hiện nay, nhìn
chung pháp luật về thi hành án dân sự của các nước trên thế giới đều quy định đối tượng thi hành án dân sự theo hướng này. Tuy vậy, pháp luật về thi hành án dân sự của một số nước lại quy định đối tượng thi hành án dân sự bao gồm cả các quyết định giải quyết tranh chấp về tài sản của cơ quan, tổ chức khác như quyết định của cơ quan thuế (Thuỵ Điển), quyết định của trọng tài (Pháp, Đức và Thuỵ Điển) hoặc các thoả thuận về quyền, nghĩa vụ dân sự của các đương sự (Pháp, Nhật Bản). Sở dĩ ở nhiều nước pháp luật về thi hành án dân sự quy định đối tượng thi hành án dân sự bao gồm cả các quyết định của các cơ quan, tổ chức khác và các thỏa thuận về quyền, nghĩa vụ dân sự của các đương sự vì theo pháp luật về thi hành án dân sự của các nước này toà án là cơ quan có quyền hạn, nhiệm vụ quản lý thi hành án và ra quyết định thi hành án. Mặt khác, đây đều là các quyết định giải quyết tranh chấp về tài sản hay thoả thuận về quyền, nghĩa vụ đối với tài sản và trước khi ra quyết định thi hành án toà án đã xem xét tính hợp pháp và tính có căn cứ của chúng. Do vậy, về hình thức tuy là thi hành quyết định của các cơ quan, tổ chức khác hoặc sự thoả thuận của các đương sự nhưng về nội dung thực chất vẫn là thi hành quyết định dân sự của tòa án.
Ở Việt Nam, trước ngày 01/7/2003, đối tượng thi hành án dân sự bao gồm bản án, quyết định dân sự của tòa án. Tuy vậy, từ ngày 01/7/2003, đối tượng thi hành án dân sự bao gồm cả quyết định giải quyết tranh chấp của trọng tài thương mại Việt Nam (Điều 57 Pháp lệnh trọng tài thương mại năm 2003). Sau đó, Điều 67 Luật trọng tài thương mại năm 2010 (LTTTM), Điều 2 PLTHADS năm 2004 và Điều 121 Luật cạnh tranh năm 2004 quy định quyết định của trọng tài thương mại, hội đồng xử lí vụ việc cạnh tranh cũng được thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự. Kế thừa các quy định này, Điều 1 LTHADS năm 2008 tiếp tục quy định đối tượng thi hành án dân sự bao gồm bản án, quyết định dân sự, hình phạt tiền, tịch thu tài sản, truy thu tiền, tài sản thu lợi bất chính, xử lí vật chứng, tài sản, án phí và quyết định dân sự trong bản án, quyết định hình sự, phần tài sản trong bản án, quyết định hành chính của tòa án, bản án, quyết định dân sự của tòa án nước ngoài, quyết định của trọng tài nước ngoài được tòa án công nhận và cho thi hành ở Việt Nam, quyết định xử lí vụ việc cạnh tranh có liên quan đến tài sản của bên phải thi hành án của hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh và quyết định của trọng tài thương mại Việt Nam. Vì vậy, theo nghĩa pháp lí thì thi hành án dân sự là một dạng hoạt động tư pháp trong việc thực hiện bản án, quyết định dân sự của tòa án và các quyết định của các cơ quan, tổ chức khác được đưa ra thi hành theo quy định của pháp luật.
Quá trình thi hành án dân sự có sự tham gia của nhiều cá nhân, cơ quan, tổ chức nên đã phát sinh nhiều mối quan hệ khác nhau giữa cơ quan thi hành án dân sự với các cá nhân, cơ quan, tổ chức khác liên quan đến việc thi hành án. Trong đó, mỗi chủ thể tham gia vào quá trình này với những động cơ, mục đích riêng. Mặt khác, thực tế thi hành án dân sự cũng cho thấy nhiều người phải thi hành án đã chây ỳ, không chịu thực hiện nghĩa vụ thi hành án của họ làm cho cơ quan thi hành án dân sự buộc phải tổ chức cưỡng chế thi hành án nền dễ xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp của những người liên quan đến thi hành án. Để bảo đảm việc thi hành án dân sự có hiệu quả, bảo vệ được lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức liên quan đến việc thi hành án dân sự Nhà nước phải đặt ra các quy phạm pháp luật quy định cụ thể những vấn đề liên quan đến thi hành án dân sự như thời hiệu yêu cầu thi hành án, thẩm quyền thi hành án, quyền và nghĩa vụ của các cơ quan, tổ chức và cá nhân tham gia thi hành án, trình tự, thủ tục yêu cầu thi hành án, thụ lí đơn yêu cầu thi hành án, ra quyết định thi hành án, áp dụng biện pháp bảo đảm thi hành án, áp dụng biện pháp cưỡng chế thi hành án, khiếu nại, tố cáo và kháng nghị về thi hành án v… Trước đây, hoạt động thi hành án dân sự được xem là một dạng của hoạt động tố tụng dân sự cho nên tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ giữa cơ quan thi hành án dân sự, cá nhân, cơ quan, tổ chức phát sinh trong quá trình thi hành án dân sự được coi là chế định cơ bản của luật tố tụng dân sự. Tuy nhiên, theo xu thế phát triển của khoa học pháp lí ở Việt Nam các ngành luật ngày càng được chia nhỏ hơn, theo đó tập hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ phát sinh trong một lĩnh vực nhất định cũng có thể trở thành ngành luật độc lập. Thi hành án dân sự có sự độc lập tương đối và có nhiệm vụ khác với việc giải quyết vụ việc dân sự. Trong thi hành án dân sự, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền không xem xét lại vụ việc dân sự, không ra quyết định giải quyết lại nội dung vụ việc dân sự mà chỉ áp dụng các biện pháp cần thiết nhằm tổ chức thực hiện các quyết định trong bản án, quyết định dân sự được đưa ra thi hành. Các hành vi của các cơ quan, tổ chức và cá nhân tham gia thi hành án dân sự cũng chỉ nhằm thực hiện các quyết định trong bản án, quyết định dân sự được đưa ra thị hành và không có mục đích làm sáng tỏ vụ việc như trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự. Do đó, tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ giữa cơ quan thi hành án dân sự, văn phòng thừa phát lại với đương sự, cá nhân, cơ quan và tổ chức phát sinh trong quá trình thi hành án dân sự có thể thành một ngành luật – Luật thi hành án dân sự.
Luật thi hành án dân sự Việt Nam là tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ giữa cơ quan thi hành án dân sự, văn phòng thừa phát lại với đương sự, cơ quan, tổ chức và cá nhân liên quan đến việc thi hành án dân sự, phát sinh trong quá trình thi hành án dân sự nhằm bảo đảm việc thi hành án dân sự có hiệu quả, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức.
